Πολύ συχνά κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας, ο θεραπευόμενος επαναλαμβάνει τη φράση «ένα μέρος μου» ή «ένα κομμάτι μου».
Τι είναι όμως αυτά τα «κομμάτια» που πολλές φορές μοιάζουν με φωνές μέσα μας;
Πολλοί άνθρωποι έχουν αποδεχτεί και συμβολίσει αυτά τα «μέρη»,τα οποία αντικατοπτρίζουν την εικόνα που οι ίδιοι έχουν σχηματίσει για τον Ευατό τους. Πρόκειται για ξεχωριστούς χαρακτήρες, στους οποίους δίνουν υπόσταση και όνομα όπως, ο «ανίκητος/η», ο «χαμένος/η», ο «προστάτης», η «πριγκίπισσα/πρίγκηπας», «το τίποτα», ο «ταξιδιώτης/σα», ο «γκρινιάρης/α» και πολλά άλλα.
Γιατί δημιουργούμε «χαρακτήρες»;
Οι διάφοροι «χαρακτήρες» εμφανίζονται όταν το άτομο προσπαθεί να διαμορφώσει την εικόνα του προς τα έξω.
Αυτή η εικόνα, ή το «κομμάτι», όπως αναφέρεται συχνά, έχει τον δικό του τρόπο σκέψης και τα δικά του χαρακτηριστικά που αντανακλούν στη συμπεριφορά του ατόμου. Είναι στοιχεία που το άτομο θεωρεί ότι του ταιριάζουν, που σταδιακά αρχίζουν να βρίσκουν τον δικό τους χώρο στη συμπεριφορά και εδραιώνονται ως μια πεποίθηση του «ποιος είμαι».
Στην Προσωποκεντρική θεωρία αυτούς τους χαρακτήρες τους ονομάζουμε διαμορφώσεις. Πριν όμως ορίσουμε τη σημαίνει διαμόρφωση, θα πρέπει να διευκρινήσουμε τι ΔΕΝ είναι διαμόρφωση. Αν κάποιος με χαρακτήριζει «αναίσθητη» αλλά εγώ καταλαβαίνω ότι δεν ανταποκρίνομαι στο χαρακτηρισμό αυτό, τότε σαφώς δεν μιλάμε για διαμόρφωση, μιλάμε για την άποψη ενός τρίτου. Διαμόρφωση, επίσης, δεν είναι όταν κάποιος υιοθετεί ένα ρόλο. Όταν κάποιος υιοθετεί ένα ρόλο, υιοθετεί και τα χαρακτηρίστικά του ρόλου, χωρίς όμως αυτά να είναι κομμάτι της πραγματικής του συμπεριφοράς. Μία τέτοια υιοθέτηση ρόλου είναι συχνή στην επαγγελματική ζωή, όταν το άτομο καλείται να φαίρεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο.
Διαμόρφωση, σύμφωνα με την Προσωποκεντρική θεωρία, είναι «μια υποθετική κατασκευή που υποδηλώνει ένα συνεκτικό μοτίβο συναισθημάτων, σκέψεων και προτιμώμενων συμπεριφορικών αντιδράσεων, που συμβολίζονται ή προ-συμβολίζονται από το άτομο ως αντανακλάσεις μιας διάστασης της ύπαρξης μέσα στον Εαυτό» (Mearns & Thorne,2000). Ο όρος «υποθετική κατασκευή» χρησιμοποιείτε γιατί τα «μέρη» του εαυτού που ανταποκρίνονται σε αυτό το μοτίβο είναι κατασκευασμένα από τις περιγραφές του ατόμου και δεν είναι μια πραγματική οντότητα. Τα χαρακτηριστικά που διαμορφώνουν τα «μέρη» είναι μοναδικά για κάθε άνθρωπο, όπως ξεχωριστός είναι και ο τρόπος που περιγράφονται από τον ίδιο.
Για να προσεγγίσουμε τον όρο διαμόρφωση θα χρησιμοποιήσω ένα εμπειρικό παράδειγμα του Dave Mearns (Mearns & Thorne,2000), ψυχολόγου και καθηγητή συμβουλευτικής στο πανεπιστήμιο του Strathclyde στη Γλασκώβη.
«Όταν αναζητώ την καθοδήγηση κάποιου πιο έμπειρου από μένα, θεωρώ ότι λειτουργεί καλύτερα αν βάλω τον εαυτό μου σε κατάσταση «εμένα ως μαθητευόμενος». Είμαι πολύ καλός «μαθητευόμενος». Σε αυτόν τον τρόπο δεν έχω απολύτως τίποτα να υπερασπιστώ – δεν υποθέτω καμία προηγούμενη μάθηση ή εξειδίκευση, οπότε μπορώ να
κάνω ακόμη και τις πιο ηλίθιες ερωτήσεις χωρίς να αισθάνομαι ότι με αντανακλά με οποιονδήποτε τρόπο. Επίσης, ακούω προσεκτικά τον καθηγητή μου και δεν φοβάμαι να ζητήσω την κρίση του για τη δουλειά μου καθώς προχωρά. Εάν εισάγω αυτές τις καταστάσεις μάθησης με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, όπως «μάλλον είμαι ήδη ειδικός σε αυτό», τότε είμαι πιο πρόθυμος να δείξω στον καθηγητή μου αυτό που ξέρω, κρύβοντας πιθανές ελλείψεις στη γνώση μου και σίγουρα αποτυγχάνω να θέσω εκείνες τις ερωτήσεις που είναι πολύ σημαντικές αλλά που μπορεί να αποκαλύψουν την αφέλεια μου.
Ο «μαθητευόμενος» μου πέτυχε να χτίσει ένα γιγαντιαίο υπόστεγο ξύλου, να περιφράξει έναν μεγάλο κήπο, να σκεπάσει μια στέγη και να μάθει πώς να γράφει βιβλία. Από την άλλη, ο «ειδικός» μου κατάφερε να βάλει λάδι κινητήρα σε καλοριφέρ αυτοκινήτου, να πυρπολήσει μια σκηνή με σόμπα Primus και να οδηγήσει ταχύπλοο για μια ολόκληρη μέρα με αντίστροφη ταχύτητα!»
Διάβασε μια προσωπική μου εμπειρία σχετικά με τις διαμορφώσεις Όλυμπος: Μία ψυχοθεραπευτική ανάβαση
Πώς δημιουργούνται οι διαμορφώσεις;
Οι διαμορφώσεις του Εαυτού διαμορφώνονται από εμάς τους ίδιους αλλά και από χαρακτηρισμούς που δεχόμαστε από τους σημαντικούς άλλους του περιβάλλοντος μας.Χαρακτηρισμοί που αποδίδονται στο άτομο σε μικρή ηλικία μπορούν να διαμορφώσουν ένα κομμάτι της προσωπικότητας του αργότερα, ως ενήλικα. «Είσαι δυνατό παιδί, αντέχεις, δεν έχεις ανάγκη». Ένα συνεχόμενο σχόλιο τέτοιου τύπου δεν αφήνει το παιδί να αποδεχτεί συναισθήματα που εκφράζουν ευαισθησία στη συμπεριφόρά του, αφού καταλαβαίνει ότι δεν ανταποκρίνονται στην εικόνα του «δυνατού». Το «μην κλαίς, είσαι δυνατό παιδί», μπορεί να το μπλοκάρει συναισθηματικά και δεν το αφήνει να γνωρίσει άλλες πιο ευαίσθητες πλευρές του. Η λέξη «δυνατός» αρχίζει να αποκτά συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στο μυαλό του ατόμου, που θα προσπαθήσει να τα υιοθετήσει, για να ανταποκριθεί στο «δυνατό παιδί».
Οι ενδοβολές είναι ένας τρόπος να δημιουργηθούν διαμορφώσεις. Η ενδοβολή είναι ένα σύνολο εξωτερικών στοιχείων που έχουν καθορίσει μία διάσταση του Εαυτού. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ενδοβολή είναι μία αξιολόγηση, ένα μήνυμα, που έρχεται από έξω και καθορίζει μία διάσταση του Εαυτού. Οι ενδοβολές φαίνεται να έχουν σημαντική δύναμη στον ψυχισμό μας όπου εμφανίζονται ξαφνικά. Οι ενδοβολές δεν βοηθούν μόνο στον καθορισμό του Εαυτού αλλά αυτοπροστατεύονται μέσω τις συλλογής πληροφοριών που αποδεικνύουν την ύπαρξη τους, τη λεγόμενη «αυτοεκπληρούμενη προφητεία». Μπορεί με κάποιο τρόπο να έχει δημιουργηθεί στο
άτομο η πεποίθηση ότι δεν είναι ελκυστικό. Στοιχεία, ή αλλιώς ενδοβολές, όπως: δεν τον κοιτούν τα άτομα που τον ενδιαφέρουν ή του δείχνουν ενδιαφέρον άτομα που δεν βρίσκει ελκυστικά, είναι εκεί για να δυναμώσουν την εικόνα αυτή. Καθώς αυξάνονται τα στοιχεία, το άτομο που δεν θεωρεί τον εαυτό του ελκυστικό, μπορεί να αρχίσει να ντύνεται και με έναν μη κολακευτικό τρόπο και έτσι να ενισχύεται και να εδραιώνεται στη συμπεριφορά του η πεποίθηση ότι δεν είναι ελκυστικό. Τότε είναι που αρχίζει η διαμόρφωση. Αρχίζει να διαμορφώνει τη σκέψη, το συναίσθημα, την καθημερινότητα του γύρω από αυτήν την πεποίθηση. Ένα κομμάτι στην εικόνα του Ευατού του καθιερώθηκε ως το «μη ελκυστικό».
Οι διαμορφώσεις που έχουν δημιουργηθεί μέσα από ενδοβολές δεν έχουν πάντα αρνητικές συνδηλώσεις. Αντιθέτως, συχνά τείνουν να δείχνουν μια θετική, κοινωνική εικόνα του ατόμου. Ενδοβολές μπορεί να φέρουν μηνύματα όπως « τα πάω κάλά στα αθλήματα», « έχω φιλική διάθεση», «προσπαθώ πολύ και πάντα για το καλύτερο»,
«θέλω να είμαι ανεξάρτητος». Ωστόσο, ενδοβολές που τείνουν να είναι κοινωνικά αποδεχτές και προσφέρουν θετική αναγνώριση στο άτομο, συχνά τείνουν να γίνονται βάρος στο άτομο, γιατί καλείται να διαμορφωθεί γύρω από αυτές. Το άτομο τότε εγκλωβίζεται στην εικόνα του και δυσκολεύεται να δράσει με έναν τρόπο διαφορετικό. Για παράδειγμα, κάποιος που διαμορφώνεται γύρω από τη στάση «έχω φιλική διάθεση» μπορεί να μην αφήνει τον εαυτό του να εκφράσει θυμό ή βαρεμάρα, ο « θέλω να είμαι ανεξάρτητος» δεν αντέχει να είναι κάτω από μιας μορφής δέσμευσης. Αυτό συμβαίνει γιατί ενδεχομένως αυτές οι στάσεις να έρχονται σε αντίθεση με τα στοιχεία που εισάγει η ενδοβολή.
‘Αλλες φαινομενικά θετικές ενδοβολές μπορεί να «σπρώξουν» το άτομο στα άκρα και σε μη ρεαλιστικές στάσεις. Όταν ένας άνθρωπος διαμορφώνει ένα κομμάτι του Εαυτού του ώστε να είναι ο «καλύτερος επαγγελματίας» ή η «καλύτερη μαμά», βάζει τον ευατό του σε μία μη πραγματική κατάσταση. Αυτή η μη ρεαλίστική διαμόρφωση κουβαλάει το μήνυμα της τελειότητας, την αναγκαστική επιτυχία, και έτσι δε χωράει λάθη. Τέτοιες διαμορφώσεις δημιουργούν άγχος και μη ρεαλιστικές προσδοκίες. Ένα «λάθος» μπορεί να δημιουργεί στα άτομα αρνητικά συναισθήματα και άρνηση να συνηδητοποιήσουν την κατάσταση τους, επιμένοντας ότι ο τρόπος τους είναι ο σωστός. Τέτοιες ακραίες διαμορφώσεις ενδεχομένως να δημιουργούν δυσλειτουργία στην καθημερινότητα του ατόμου και των ανθρώπων γύρω του.
Τέλος, υπάρχουν και οι ενδοβολές που κουβαλούν ένα πολύ κατηγορηματικό αρνητικό μήνυμα για τον Εαυτό, όπως «είμαι αποτυχημένος» , «είμαι επικύνδυνος για τους άλλους». Οι ενδοβολές προστατεύουν και συντηρούν την καταστροφική, κακοποιητική ή αρνητική πεποίθηση που έχει ο Εαυτός και προσπαθούν να διαμορφώσουν μια αποτρεπτική στάση στην αλλαγή ώστε να μπορούν να «υπάρχουν». Για παράδειγμα, ένα άτομο που έχει διαμορφωθεί γύρω από την πεποίθηση «είμαι αποτυχημένος/η» και του πέφτει ένα ποτήρι νερό, συλλέγει στοιχεία για να υποστηρίξει τον χαρακτηρισμό αυτό σκεπτόμενος «ούτε ένα ποτήρι δεν μπορώ σωστά – είναι τόσο απλό και πάλι δεν μπορώ – είμαι μια αποτυχία».
Υπάρχουν καλές και κακές διαμορφώσεις;
Δεν θα έβαζα πρόσιμο στις διαμορφώσεις. Για να μπορέσει το άτομο να ανταποκριθεί στο κοινωνικό σύνολο διαμορφώνει έναν τρόπο συμπεριφοράς, που του επιτρέπει να βρίσκεται και να έρχεται σε επαφή με τους άλλους. Το άτομο, ανάλογα με το περιβάλλον, τους ανθρώπους ή τις συνθήκες που καλείται να αντιμετωπίσει διαλέγει και την κατάλληλη διαμόρφωση, για να μπορέσει να ικανοποιήσει την ανάγκη που έχει τη δεδομένη στιγμή. Μπορεί μία διαμόρφωση να βρίσκεται εκεί σαν «φύλακας», με σκοπό να προστατέψει, ή μπορεί να είναι ο «κριτής» σε ένα άτομο που δεν έχει μάθει να λειτουργεί διαφορετικά.
Όλα αυτά τα «μέρη», «κομμάτια» του Ευατού, ή «διαμορφώσεις» του Ευατού, κατά την Προσωποκεντρική Προσέγγιση, ανήκουν στην ευρύτερη εικόνα της ύπαρξης κάθε ατόμου.Οι διαμορφώσεις είναι μία υποθετική κατασκευή που φτιάχνει ο καθένας από εμάς. Είναι τόσο μοναδικά κατασκευασμένες γιατί φτιάχτηκαν από εμάς, για να καλύψουν μια ανάγκη μας μέσω τις εικόνας που έχουμε ή θα θέλαμε να έχουμε σε καθημερινές στιγμές. Είναι τόσο μοναδικά κατασεκυασμένες ώστε να εκφράζουν κομμάτια του Ευατού μας και να τα μετατρέπουν σε ένα «χαρακτήρα».
Η εξελικτική τάση που εμφανίζουν οι διαμορφώσεις καθώς και η αλληλεπίδραση τους, φαίνεται να είναι ένα μέσο για τον Εαυτό που του επιτρέπουν να μπορεί να συνεχίζει, μέσα από τις προκλήσεις της ζωής, να ανταποκρίνεται στην ανθρώπινη ανάγκη για τη δημιουργία σχέσεων.
Ηρώ Κάτρη
Προσωποκεντρική Ψυχοθεραπεία
Βιβλιογραφία
Mearns D. & Thorne B. (2000),”The nature of “configurations” within self”,Pg 101 – 119, Pg 120-143, from the book: “Person centred therapy today”
London, SAGE PUBLICATIONS
Επιμέλεια Κειμένου : Κλεοπάτρα Μαθιούδη, Φιλόλογος